Efekty przemian gospodarczych dla polskiego społeczeństwa

1. Prywatyzacja2. Przyczyny bezrobocia, biedy i ubóstwa w Polsce3. Rosnące rozwarstwienie między bogactwem a biedą4. Bezrobocie 5. Funkcjonowanie firm po 1989 roku6. Polska przedsiębiorczość7. Etat czy samozatrudnienie8. Polska “klasa polityczna”Okres powojenny w Polsce to lata podczas których podjęto próby odbudowy zniszczonej II Wojną Światową gospodarki.Lata 60-te to rządy Gomułki, który skupiał się głównie na ogłaszaniu dumnych komunikatów o wynikach polskiej gospodarki. Informacje o wzroście produkcji obrabiarek i spadku cen lokomotyw miały być nagrodą dla milionów ciężko pracujących obywateli. W latach 70-tych, nazywanych okresem Gierka gospodarka znalazła się bez wątpienia w najlepszej kondycji w całej historii komunistycznej Polski. Cud gospodarczy jaki wówczas nastąpił miał zmniejszyć dystans Polski Ludowej od krajów zachodnich…

    Początkowy wzrost gospodarczy i dobrobyt zaczęły wyhamowywać już w drugiej połowie lat 70-tych. Dopiero wydarzenia z początku lat 80-tych ujawniły, iż owe cudowne ożywienie poziomu życia było oparte na bardzo słabych fundamentach. Plan rozwoju polegał na zaciąganiu zagranicznych kredytów. Lata 70-te to okres wielkich inwestycji, których powstanie miało zapewnić spłatę kredytów i przyczynić się do znacznego wzrostu eksportu polskich produktów. Na efekty nietrafionych inwestycji w połączeniu z funkcjonującym w tamtym okresie modelem gospodarki centralnie sterowanej nie trzeba było długo czekać. Już pod koniec lat 70-tych stało się jasne, że duża część pieniędzy została zmarnowana.

    Klasycznym przykładem nietrafionych i kapitałochłonnych inwestycji była Huta Katowice. W krajach wysoko rozwiniętych ograniczano produkcję niskojakościowych stali. W Polsce podjęto tymczasem decyzję o budowie największej w Europie huty stali, która nigdy nie spełniła powierzonej przez jej twórców roli jednej z lokomotyw gospodarki. Podobnie sprawa wyglądała w kwestii górnictwa. Europa zachodnia ograniczała wydobycie węgla i drastycznie redukowała zadłużenie, podczas gdy w Polsce dokonywano coraz to nowych odwiertów w poszukiwaniu złóż. W rezultacie takich działań zadłużenie zagraniczne Polski wzrosło w połowie lat 70-tych do około 12 mld USD. Warto wspomnieć, że w tamtym czasie była to kwota trzykrotnie wyższa niż suma ówczesnych wpływów dewizowych. Dla rządzących nastały ciężkie czasy. Brakowało pomysłów jak te miliardy oddać.
Pod koniec 1980 roku Polska przestała regulować swoje zobowiązania kredytowe. Efekt był łatwy do przewidzenia gdyż suma spłat kredytów razem z odsetkami znacznie przekraczała polskie wpływy budżetowe.
Nagła utrata zaufania zagranicznych wierzycieli spowodowała wstrzymanie dostępu do kredytów. Zmusiło to rząd Polski do drastycznych cięć wydatków. W przeciągu niespełna 4 lat (1978-1982 ) wartość importu spadła o blisko 60%.
Spowodowało to gwałtowny spadek produkcji, zwłaszcza że w latach 70-tych polska gospodarka uzależniła się od importu surowców i komponentów niezbędnych do funkcjonowania fabryk. Ich brak przyczynił się do zatrzymywania produkcji, zwłaszcza tej przeznaczonej na eksport. Brak eksportu wymuszał ograniczanie wydatków na import.  Tak powstało błędne koło.

    Przez dziesięć lat rządy zachodnich państw wstrzymywały się z egzekucją długów PRL. Można przypuszczać, że w części było to spowodowane pewnym sentymentem do „Solidarności”, Lecha Wałęsy i prób zmiany systemu panującego w Polsce. Pomimo tych działań zadłużenie Polski w 1989 roku osiągnęło niemal 50 mld USD.
Podsumowując tamten okres można stwierdzić, iż krótkotrwały zryw gospodarczy lat  70-tych okupiony został olbrzymimi stratami z lat późniejszych. W wyniku tego Polska pozostała na niemal niezmienionym poziomie rozwoju gospodarczego przez niemal dwadzieścia lat. Dodatkowo na barki nowego rządu i całego społeczeństwa spadł obowiązek spłat długów zaciągniętych w poprzednich latach.

    Początek lat 90-tych to wejście Polski na normalną ścieżkę rozwoju gospodarczego. W pierwszych latach funkcjonowania w nowych warunkach rynkowych nie byliśmy w stanie spłacać zobowiązań. Na szczęście Polska mogła liczyć na dużą przychylność rządów zachodnich, zwłaszcza Stanów Zjednoczonych, które zgodziły się na znaczne ustępstwa w spłacie. Nasze długi zostały zredukowane o połowę i ich spłatę rozłożono na dwadzieścia lat. Po pewnym czasie podobny ukłon w naszym kierunku uczyniły zachodnie banki komercyjne. Pomimo tych ułatwień długi kiedyś trzeba będzie spłacić. Im szybciej Polska będzie się rozwijać i im lepiej wykorzysta przystąpienie do Unii Europejskiej tym łatwiej będzie regulować zobowiązania.
Okres rządów Edwarda Gierka pokazał jak brak umiejętności i lekkomyślność może doprowadzić do katastrofy gospodarczej liczonej w mld USD.

1. Prywatyzacja
2. Przyczyny bezrobocia, biedy i ubóstwa w Polsce
3. Rosnące rozwarstwienie między bogactwem a biedą
4. Bezrobocie
5. Funkcjonowanie firm po 1989 roku
6. Polska przedsiębiorczość
7. Etat czy samozatrudnienie?
8. Polska “klasa polityczna”

1. Prywatyzacja

    Prywatyzacja jest procesem przekazywania majątku państwowego podmiotom prywatnym, przekształcania gospodarki państwowej w gospodarkę prywatną. Służy ograniczaniu roli państwa w gospodarce.
Do najczęściej wymienianych motywów – celów prywatyzacji należy zaliczyć:
– podniesienie efektywności, ekonomicznej sprawności przedsiębiorstw
   i całej gospodarki,
– ograniczenie udziału przedsiębiorstw państwowych w gospodarce,
–  przygotowanie przedsiębiorstw do realiów gospodarki rynkowej,
–  zwiększenie dochodowości przedsiębiorstw i bogactwa państwa oraz społeczeństwa,
–  ograniczenie biurokracji oraz  zwiększenie swobody gospodarczej,
–  zracjonalizowanie zatrudnienia,
–  zachęcenie ludzi do inwestowania,
–  pozyskanie środków na sfinansowanie niezbędnych reform,
– stworzenie warunków dla zagranicznych inwestorów dysponujących nowoczesnymi     
   technologiami.

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych stała się podstawowym czynnikiem przejścia z gospodarki centralnie sterowanej na gospodarkę rynkową.

2. Przyczyny bezrobocia, biedy i ubóstwa w Polsce

    Poziom ekonomiczny każdego kraju w dużej mierze uzależniony jest od wielkości wszelkiego rodzaju produkcji, tworząc tym samym dochód narodowy. Tworzenie tego dochodu powoduje zatrudnienie szerokiej rzeszy specjalistów. Bezrobocie, bieda i ubóstwo są ściśle ze sobą związane. Wzrost jednego takiego zjawiska powoduje wzrost następnych.
Po prawie piętnastu latach od upadku komunizmu w Polsce, jesteśmy trzecim pod względem wielkości bezrobocia krajem w Europie. Stopa bezrobocia przekroczyła na początku 2004 roku 20% i w niektórych rejonach kraju wzrasta w zastraszającym tempie. Przyczyną tego jest m.in. restrukturyzacja wielu dziedzin gospodarki narodowej. Związane jest to z polityką gospodarczą kolejnych rządów bez względu na ich partyjne etykiety. Po 1990 roku do Polski z wielkim rozmachem wkroczył liberalizm. Rządzący i dochodzący do władzy mieli wiele wzniosłych pomysłów i planów, które w większości okazały się utopią.

     Aby zwalczyć bezrobocie, a tym samym biedę i ubóstwo trzeba zrozumieć jego przyczyny. W ostatnich latach powstało bezrobocie techniczne, które jest związane z rozwojem technologicznym. Na całym świecie jest coraz mniej pracy, ponieważ maszyny i komputery są w stanie zastąpić olbrzymie masy ludzi. Niesie to za sobą groźbę bezrobocia dla tysięcy kwalifikowanych robotników, przynajmniej ich okresowego bezrobocia do czasu przekwalifikowania. Nie mniej jednak należy podkreślić, że rozwój techniki i mechanizacji nie zawsze jest przyczyną bezrobocia. Bezrobocie występuje bezpośrednio po wprowadzeniu mechanizacji, czy komputeryzacji. Jednocześnie w następstwie ich wprowadzenia rodzi się zapotrzebowanie na nowy rodzaj pracy. Wiąże się to często z potrzebą zmian kwalifikacji. Niestety polskie społeczeństwo nie jest przygotowane na tego typu zmiany.

3.  Rosnące rozwarstwienie między bogactwem a biedą

    Począwszy od początku lat 90-tych mamy do czynienia w Polsce ze zjawiskiem znacznego rozwarstwienia dochodów poszczególnych grup społecznych. Na przestrzeni ostatnich piętnastu lat różnice w dochodach Polaków stały się tak ogromne, iż budzą powszechne zainteresowanie i stają się m.in. tematem badań nad tym zjawiskiem.
Obecny produkt krajowy brutto (PKB) wciąż rośnie, osiągając ku uciesze ekonomistów coraz wyższe poziomy (ponad 5,5%) w 2004 roku. Pomimo tak wysokiego wskaźnika, większości Polaków nie żyje się lepiej. Ze wzrostu gospodarczego korzystają bowiem przede wszystkim elity polityczne, przedsiębiorcy oraz wyżsi urzędnicy administracji państwowej i samorządowej, które wywindowały swoje dochody w stosunku do poziomu zamożności społeczeństwa bardziej niż ma to miejsce w bogatych państwach zachodnich. W efekcie obok przytłaczającego bogactwa coraz więcej jest skrajnej biedy.

    Wynagrodzenia prezesów i członków zarządów wielu firm w tym spółek giełdowych zbliżyły się już do wypłacanych w najbardziej rozwiniętych krajach, a czasem je przewyższyły. W rezultacie pracownik, który uzyskuje średnie wynagrodzenie, musiałby pracować ponad 30 lat, aby zarobić tyle, ile otrzymują co miesiąc prezesi niektórych spółek giełdowych. Zarobki rzędu 200-300 tys. miesięcznie muszą budzić emocje i poczucie niesprawiedliwości wśród ubogiej części społeczeństwa.
W ostatnich latach znacznie powiększyła się grupa osób mało zarabiających, których płace są mniejsze od przeciętnego wynagrodzenia. Mimo, iż z reguły osób dobrze zarabiających jest znacznie mniej niż tych zarabiających mało, w Polsce te dysproporcje są nadmierne, nawet wobec  krajów Europy Zachodniej.  

4.  Bezrobocie

    Istotnym źródłem bezrobocia w Polsce jest restrukturyzacja wielu gałęzi przemysłu. Powoduje o­na, że praktycznie nie ma możliwości tworzenia nowych miejsc pracy w dużych przedsiębiorstwach. Ich źródłem są firmy małe i średnie, głównie usługowe. W Polsce w usługach pracuje ok. 40% ogółu zatrudnionych, podczas gdy w krajach wysoko rozwiniętych ich udział dochodzi do 80%. Dodatkowo usługi są działem gospodarki o stosunkowo niskiej wydajności, co ułatwia tworzenie nowych miejsc pracy dla znacznej ilości osób.

     Przed transformacją gospodarczą w 1989 r. mieliśmy tzw. bezrobocie ukryte, polegające na tym, że państwo zapewniało niemal każdemu obywatelowi miejsce pracy. Było to możliwe dzięki temu, że państwo było właścicielem wszystkich środków produkcji. Skutkiem takiego podejścia była niska wydajność pracy, niska jakość produkowanych towarów i niedobory rynkowe. W tamtych latach bezrobocie było zjawiskiem nieznanym, ponieważ każdy miał zapewnioną pracę. W lipcu 1990 roku stopa bezrobocia wynosiła zaledwie 3,8% i była rekordowo niska. W kolejnych latach zaczęła systematycznie rosnąć osiągając w 2004 roku  20,1%. W tamtym systemie powstały negatywne zjawiska związane z obecnym bezrobociem w Polsce. Jednym z nich jest nastawienie obywateli, że państwo musi im zapewnić pracę. W związku z tym, kolejne rządy muszą się zawsze liczyć ze zdaniem obywateli.

5. Funkcjonowanie firm po 1989 roku

    Od zakończenia II Wojny Światowej do lat 90-tych, zdecydowana większość zakładów pracy pozostawała w rękach państwa. Firmy dostawały pieniądze na działalność np. produkcję. Państwo zapewniało zbyt na wytworzone towary. Zjawiska popytu i podaży nie miały większego znaczenia. Dawało to pewność zatrudnienia bez względu na kondycję finansową zakładu i ogólną koniunkturę gospodarczą kraju. Wiele osób pracowało w jednym zakładzie 20-30 lat, mężczyźni nawet dłużej, osiągając w tej samej firmie wiek emerytalny, lub przedemerytalny w przypadku kobiet. Zjawiskiem normalnym było podjęcie pracy po szkole zawodowej, lub gimnazjum. Przez większą część okresu zatrudnienia pracownicy wykonywali niemal te same czynności przez lata pracy. Nie zastanawiali się nad celowością swojej pracy i jej wartością dla przedsiębiorstwa, w którym pracowali. Nie interesował ich stan firmy. Pojęcia: rentowność, wydajność pracy, koszty i stan zatrudnienia pozostawały nieznane i obojętne, podobnie jak sens istnienia takiej czy innej firmy. Typowy był sposób myślenia: skoro państwowe, to nie ma się o co martwić; państwo pomoże i krzywdy nie da zrobić. Tak przez lata w umysłach setek tysięcy osób powstawały „chore” postawy, które w zderzeniu z obecnymi czasami przyniosły szok, rozczarowanie, poczucie oszukania przez innych. Wykształciły się postawy roszczeniowe, całkowita ignorancja celu swojej pracy, gdzie priorytetem było przyjść do pracy, „odbębnić przysłowiowe 8 godz. i do domu.” I tak przez całe lata byle by dotrwać do emerytury. Najlepiej wcześniejszej, no bo ile można pracować?

    Początek lat 90-tych i idące wraz z nim stopniowe zmiany w sposobie funkcjonowania gospodarki ujawniły ogrom zaniedbań i zacofania jakie dokonało się przez okres minionych pięćdziesięciu lat względem krajów Zachodniej Europy. Stopniowe odchodzenie od gospodarki centralnie sterowanej przez państwo, do wolnego rynku i oddania spraw w ręce prywatnych przedsiębiorców stało się bardzo trudnym procesem.
Ogrom pracy jaki włożono w stworzenie w Polsce setek tysięcy miejsc pracy w prywatnych firmach przynosi zamierzone efekty. Po piętnastu latach transformacji ustrojowej ponad 30% firm pozostaje w rękach prywatnych. W roku 2003 wytworzyły o­ne ponad 50% PKB, co stanowi najlepszy dowód, iż to co prywatne jest często lepsze, sprawniej zarządzane i przede wszystkim ponad dwukrotnie bardziej wydajne, niż firmy pozostające w rękach państwa.

6.  Polska przedsiębiorczość

    Zmiany gospodarcze które nastąpiły w Polsce po 1989 roku spowodowały nagły rozwój drobnej przedsiębiorczości. Wiele osób zauważyło swoją szansę na rynku, który przez lata pozostawał niezagospodarowany. Popyt na wszelkie towary i usługi był ogromny i sprzyjał przedsiębiorcom, którzy tworzyli swoje firmy. Przeważał drobny biznes, w większości handel i zakłady usługowe.
Ze względu na ogromne zapotrzebowanie społeczeństwa na wszelkie towary, przedsiębiorstwa rosły w przekonaniu, że taka  sytuacja nieprędko się zmieni. Połowa lat 90-tych i pojawienie się na polskim rynku pierwszych zagranicznych firm zaczęło zmieniać sytuację polskiego przedsiębiorcy. W początkowym okresie istnienia przedsiębiorstw ich właściciele nie kierowali się długofalowym  myśleniem. Pojęcia  rentowność, wydajność  nie były popularne. Taki sposób prowadzenia firm w zderzeniu z konkurencją okazał się bardzo bolesny. Wielu przedsiębiorców nie sprostało nowym warunkom rynkowym. Rosnące koszty działalności, brak kapitału potrzebnego do rozwoju i problemy z pozyskaniem kredytów uniemożliwiały dalszą działalność. Problemy powodował również skomplikowany system prawny. Wzrost konkurencji spowodował spadek cen usług, a tym samym opłacalność wielu przedsięwzięć.

    Przykładem zmieniających się warunków rynkowych jest polski transport, który od kilku lat znajduje się w bardzo trudnej sytuacji. W 2001 roku w Polsce zarejestrowanych było 120 tysięcy firm. Zaledwie 2500 to różnego rodzaju spółki. 95%, to firmy małe posiadające do 50 pracowników, w wielu przypadkach rodzinne. Rosnące koszty paliw, konkurencja powoduje stały spadek opłacalności przewozów. Wielu przewoźników bankrutuje, a na ich miejsce nie ma zbyt wielu chętnych. Coraz większy udział w rynku zyskują natomiast przewoźnicy zagraniczni. Sytuacja polskich przedsiębiorstw nie uległa znacznej poprawie po wejściu do UE. Rynek zachodniej Europy jest niezwykle wymagający i trudny dla polskich firm. Należy pamiętać o potężnym zapleczu kapitałowym i doświadczeniu jakie posiadają zachodnie firmy, które stać na zastosowanie cen dumpingowych  jakich nie wytrzyma polski przedsiębiorca.
Powyższy  przykład jest jednym z wielu jakie można przytoczyć. Ukazuje, iż warto przyjrzeć się kondycji polskiej przedsiębiorczości i odpowiedzieć sobie na pytanie: W jakim stopniu polski biznes można sklasyfikować jako profesjonalny, oparty na solidnych fundamentach, a w jakim jest wymuszonym efektem przemian gospodarczych i sprzyjających warunków z początku lat 90-tych?
Poziom aktywności gospodarczej utrzymuje się w Polsce na średnim poziomie wobec innych krajów. Przeprowadzone przez organizację GEM  badania wykazały, iż w Polsce zaledwie 7 osób na 100 dorosłych jest zaangażowanych w rozpoczęcie lub prowadzenie własnej działalności. Wyższy wskaźnik posiadają np. Irlandia 9%, USA 13%. Polska wyprzedza minimalnie swoich zachodnich sąsiadów Niemców i Francję.

7.  Etat czy samozatrudnienie?

     Samozatrudnieni to osoby działające na własny rachunek, lecz świadczące pracę na podstawie umów z firmami lub klientami. W Polsce stanowią 26% wszystkich pracujących, co jest rekordem w Europie gdzie średnia wynosi 11%. W odróżnieniu od osób zmuszanych do zakładania własnej działalności gospodarczej samozatrudnieni decydują się na ten krok z własnej woli. Taką formę zatrudnienia wybierają najczęściej przedstawiciele branży komputerowej, usług bankowych, księgowości, konsultingu, zarządzania lub drobnych usług (kosmetycznych, fryzjerskich). Samozatrudnieni swoją decyzję motywują przede wszystkim: większą niezależnością, nienormowanym czasem pracy oraz wymiernymi korzyściami finansowymi. Dla przykładu, aby pracownik etatowy mógł zarabiać ok. 4000 zł  netto miesięcznie, pracodawca musi wydawać na niego ok. 7200 zł (składki na ZUS, ubezpieczenie zdrowotne itp.) Osobie pracującej na własny rachunek i świadczącej  pracę na rzecz firmy, można zaś płacić około 5500 zł (plus VAT), by na rękę dostawał tyle co poprzednio. Dodatkowo pracodawca nie ponosi kosztów urlopu ani zwolnień lekarskich. Prowadzący własną działalność zalicza do kosztów firmy składki na ZUS, paliwo, rozmowy telefoniczne, usługi prowadzenia księgowości. Płaci przy tym 19-procentowy podatek. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja w której wystawia faktury swojemu byłemu pracodawcy. Wówczas 19-procentowy podatek może płacić po dwóch latach od rezygnacji z etatu.

    Z etatem trwale wiąże się temat emerytury. Dziś dla większości młodych, przedsiębiorczych osób nie stanowi to problemu, gdyż rynek przygotował wiele form samodzielnego inwestowania posiadanych oszczędności. Ponieważ świadczenia z ZUS-u nie starczą na godne życia na starość, każdy możliwie szybko powinien zainteresować się dostępnymi formami oszczędzania. Czas działa w tym wypadku na korzyść osób młodych. Obecnie prywatne kliniki oferują swoim klientom abonamenty na podstawową opiekę lekarską już za 100-150 zł. miesięcznie. Staje się to atrakcyjną alternatywą dla NFZ (Narodowego Funduszu Zdrowia) do którego wszyscy wpłacają składki na  ubezpieczenie zdrowotne, np: dla pracujących  na umowę o dzieło składka w NFZ wynosi 198 zł miesięcznie.
Pracownicy samozatrudniający się należą do najbardziej wydajnych w kraju. Pracują  przeciętnie 55,8 godziny tygodniowo. To aż 15 godzin więcej niż pracownicy etatowi. Każda dodatkowa godzina pracy przekłada się bowiem na zwiększenie ich dochodów, w odróżnieniu od sztywno ustalonej pensji na etacie.

8.   Polska „klasa polityczna”

     Dla ogromnej większości obywateli polityka jest dziedziną, od której należy  trzymać się jak najdalej. Skutkuje to brakiem zainteresowania sprawami państwa, obniżaniem poczucia patriotyzmu, ucieczką od bezpośredniego angażowania się w życie polityczne. W znaczny sposób wpłynęły na to doświadczenia okresu PRL. Wtedy zostały zniszczone wszelkie pozytywne skojarzenia i odruchy. Kto się pchał do polityki, “musiał” wstąpić do PZPR (Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej).  Musiał też brać aktywny udział w obradach, plenach, zjazdach, czyli – posłusznie wykonywać wolę samozwańczych (a właściwie: mianowanych przez sowietów) przywódców wszystkich szczebli. W PZPR obowiązywał “centralizm demokratyczny”, czyli co partyjna góra postanowiła, to doły posłusznie wykonywały.

    Ogólna niechęć społeczeństwa do polityki ma swoje odbicie w niskiej frekwencji wyborczej, która sięga 40%. Brak obowiązku uczestniczenia w głosowaniu tylko potęguje tą niechęć. Na niekorzystny wizerunek polityki w oczach obywateli wpływają w znacznym stopniu indywidualne postawy aktualnych posłów.
Obecna “klasa polityczna” III RP jest skompromitowana. Mieliśmy już “Polską Partię Przyjaciół Piwa” (która weszła nawet do Sejmu, skutecznie go ośmieszając!)    i „marszałka” Andrzeja Leppera. Mamy SLD-owskiego posła Sebastiana Florka rodem  z “Big Brothera”, który chce być co najmniej ministrem, i posłankę Renatę Beger z Samoobrony, która “uwielbia seks jak koń owies”. W pamięci na długo zapadną wybryki posła, którego ochrona wynosiła siłą z sali obrad. Posłowie nagminnie opuszczają obrady sejmu bez podawania przyczyn nieobecności, głosują wzajemnie za siebie. Do historii Sejmu przejdzie zapewne występ kompletnie pijanego posła SLD Ireneusza Sekuły, z którego mowy wygłoszonej z trybuny nie można było zrozumieć ani słowa. Poseł Samoobrony Andrzej Lepper po odebraniu mu prawa do dalszego przemówienia i odłączeniu mikrofonu wyjął swój własny i próbował kontynuować dalej. Były w sejmie bójki “do pierwszej krwi” i ordynarne wyzwiska. Były niecenzuralne wypowiedzi marszałka Zycha, który zapomniał, że jest na fonii. Posłowie często nadużywają swojego immunitetu w sytuacjach popełniania wykroczeń np: prowadzą samochód pod wpływem alkoholu, a następnie twierdzą, że to „chwilowa niedyspozycja”. Były też inne, jeszcze bardziej kompromitujące rzeczy. Przytoczone przykłady posłów obecnej kadencji nie są oczywiście jedynymi, niechlubnymi zdarzeniami  w historii 15 lat sejmu.

    Pozostaje mieć nadzieję, iż w kolejnych wyborach, w kręgach sejmowych  pojawiać  się  będą  osoby,  mające osiągnięcia w  swojej dotychczasowej karierze i potrafiące przekazać swój racjonalny punkt  widzenia innym. W mojej opinii polityk to osoba, która czuje potrzebę zrobienia czegoś dla kraju, jest dobrze sytuowana, szanowana, odniosła sukces osobisty i poszukuje w polityce pewnego prestiżu.